رشته کوههای زاگرس؛ تکامل ساختاری و وضعیت لرزه خیزی آن

کمربند چین خورده- رانده زاگرس با راستای شمال باختر- جنوب خاور به طول حدود 1600 کیلومتر از کوههای تاوروس در شمال خاور ترکیه، کردستان در شمال عراق و جنوب باختر ایران عبور کرده و تا تنگه هرمز ادامه دارد.

       حد شمال خاوری کمربند زاگرس توسط گسل اصلی زاگرس که پهنه سنندج- سیرجان را از کوههای زاگرس جدا می کند، مشخص شد ه است (Stocklin,1974; Berberian, 1995).  با  این وصف تعدادی از محققین (Alavi, 1994) پهنه تراستی واقع در شمال خاور گسل اصلی زاگرس را که با رخنمون سنگ های دگرگونی همراه است (پهنه سنندج-سیرجان)، به عنوان بخشی از کمربند زاگرس در نظر می گیرند (شکل 1). از آنجا که ادامه شمال باختری گسل اصلی زاگرس (بالاتر از عرض جغرافیائی 33 درجه) دارای سازوکار امتدادلغز راست گرد بوده و از نظر لرزه خیزی فعال است، آن را گسل اصلی جوان زاگرس نام نهاده اند (Tchalenko and Brand, 1974).

            ساختار پوسته در زیر زاگرس را می توان از نوع حاشیه قاره ای غیر فعال در نظر گرفت. بر مبنای مدل ارائه شده، پوسته، در مراحل اولیه تشکیل حوضه زاگرس متحمل کشیدگی و نازک شدگی گردیده که با تشکیل گسلهای نرمال در پی سنگ همراه بوده است (Jackson, 1980). گسلهای نرمال پی سنگی با گذشت زمان در زیر رسوبات دریائی (پوشش رسوبی) که ضخامت آن از 5 تا 12 کیلومتر متغیر است، دفن گردیدند. وجود ضخامتی از رسوبات تبخیری (سازند هرمز) بر روی پی سنگ زاگرس، لایه جداکننده ای بین پی سنگ و پوشش رسوبی ایجاد نموده است. همگرائی دو صفحه عربستان و ایران باعث شد گسلهای نرمال پی سنگی به صورت گسلهای معکوس فعال شوند. این وارونگی جنبشی باعث ضخیم شدگی غیر عادی پوسته بلورین نگردیده و احتمالاً تا زمانی که پی سنگ به ضخامت اولیه خود برسد، ادامه خواهد یافت. در این فرایند، فعالیت گسلهای معکوس با ضخیم شدگی نسبی در پی سنگ همراه بوده و سبب ایجاد چین خوردگی شدید در پوشش رسوبی گردیده است. با ادامه همگرائی، در شمال خاور زاگرس (جنوب خاوری گسل اصلی زاگرس) براثر فشار تانژانتی ناشی از ایران مرکزی، پوشش رسوبی بر روی سازند هرمز لغزیده و چین می خورد. این عمل که به طور مجزا و مستقل از پی سنگ صورت می گیرد باعث شده که تغییر شکلهای ایجاد شده در پی سنگ با پوشش رسوبی هماهنگی نداشته باشند.

       همگرائی بین دو صفحه عربستان و اوراسیا که به فرورانش حاشیه شمالی صفحه اقیانوسی نئوتتیس به زیر ایران مرکزی (اوراسیا) در اواخر کرتاسه نسبت داده شده، به جایگیری توده های افیولیتی در لبه شمالی صفحه عربستان در کامپانین- ماستریشین انجامید (Sherkati and Letouzey, 2004). بنابراین، جایگیری افیولیت ها در لبه شمالی عربستان که با ایجاد تغیرشکل در زاگرس مرتفع همراه گردید، قبل از بسته شدن کامل نئوتتیس و برخورد قاره ای ایران با عربستان (در اوایل میوسن) اتفاق افتاد. تغیرشکل کمربند چین خورده ی زاگرس با حرکات ائوسن پایانی شروع شده، در مقاطع مختلف بعدی ادامه داشته (شکل 1) و در پلیو-پلئیستوسن (دگرشیبی بین سازند آغاجاری و بختیاری) به اوج خود می رسد (Hessami et al., 2001) . با ادامه ی کوتاه شدگی، پیشانی تغییرشکل و به تبع آن حوضه ی پیش بوم (خلیج فارس و دشت میان رودان) به سوی جنوب باختر مهاجرت کرده است. دگر شیبی زاویه دار بین سازند بختیاری و رسوبات جوانتر، چین خوردگی و گسلش در رسوبات عهد حاضر و همچنین وقوع زمینلرزه های مکرر بر ادامه حرکات کوهزائی ناشی از برخورد قاره ای در زاگرس دلالت دارند.

    براساس گزارشهای منتشر شده در مورد زمینلرزه های رویداده در منطقه زاگرس، گسلش لرزه زا در پی سنگ بدلیل وجود سازند نمکی هرمز و دیگر واحدهای تبخیری در پوشش رسوبی زاگرس، با گسلش (گسیختگی) سطحی همراه نبوده است (به عنوان تنها مورد استثناء شاید بتوان به زمینلرزه 1990 فورگ (Walker et al., 2005) اشاره کرد). به دلیل محدودیت مذکور، از مدت ها پیش بررسی ساخت های ریخت شناختی زاگرس در پیوند با تمرکز سطحی زمین لرزه ها مورد توجه پژوهشگران قرارگرفته است. نتیجه این بررسی ها به شناسایی تعدادی از عوارض ریخت زمین ساختی لرزه زا منجر گردید (Falcon, 1961; Ni and Barazangi, 1986; Berberian, 1995). از میان عوارض مزبور، خمش لبه کوهستان (Falcon, 1961) از ویژگی های خاصی برخوردار است. بربریان (1995) به تمرکز زمینلرزه های متوسط و بزرگ بر روی این ساختار (در شمال باختر گسل کازرون) اشاره نموده و آن را به فعالیت گسل پی سنگی مسبب این ساختار نسبت داد. اگر چه زمین لرزه های متوسط و بزرگ در جنوب خاور گسل کازرون به طور عمده بر روی خط توپوگرافی 2000 متر (حدود 100 کیلومتر شمال MFF) متمرکز گردیده (نظیر زمین لرزه های دوگانه 1400 فین)، با این وجود رویداد چندین زمین لرزه در پیوند با گسل های واقع در سواحل شمالی خلیج فارس (نظیر زمین لرزه های دوگانه 1401 هرمزگان و زمین لرزه 1384 قشم) بر فعالیت لرزه ای ساختارهای مرتبط با پیشانی تغییر شکل (نزدیک ساحل) در منتهی الیه جنوب خاور زاگرس دلالت دارد.