زمین لغزش؛ مهمترین مخاطره ثانویه ناشی از زلزله در ایران

ناپایدارهای دامنه‌ای (زمین‌لغزش) به عنوان یکی از عوامل مهم تغییر دهنده رویه زمین‌ و یکی از مهمترین مخاطرات زمین ­شناختی شناخته شده، هر ساله خسارات زیادی به زندگی و دارایی مردم، زیرساخت‌ها و محیط زیست وارد می­کند و مشکلات اقتصادی بزرگی را به دولت­ ها تحمیل می ­نماید. به همین دلیل زمین­ لغزش، یکی از مهمترین بلایای طبیعی در دهه حاضر، از طرف سازمان ملل متحد معرفی شده است.

این پدیده شامل حرکت رو به پایین مصالح تشکیل دهنده دامنه ­ها (سنگ و خاک) در اثر نیروی ثقل است که در ابعاد مختلف از یک بلوک منفرد تا توده­ های عظیم و با نحوه حرکت متنوع از لغزش، ریزش (سقوط)، واژگونی و جریان روی می­ دهند. در بسیاری مواقع، یک عامل محرک بیرونی همانند زمین‌لرزه­، بارندگی­ شدید، زیرشویی رودخانه­ و یا مداخله و دستکاری انسان در طبیعت، در وقوع این پدیده نقش دارند.

زمین­ لغزش‌ها، همچنین در شیب­ های زیر آب در دریاها و اقیانوس­ها نیز  روی می­ دهند و می‌توانند عواقب خسارت­باری برای تاسیسات زیردریایی مانند لوله‌های مستقر در بستر دریا، کابل‌های ارتباطی و زیرساخت‌های دریایی دیگر به همراه داشته باشند.

کشور ایران با توجه به وجود توپوگرافی کوهستانی پرشیب، نهشته­ ها و ساختارهای زمین­ شناسی مستعد، شرایط متنوع اقلیمی، از استعداد بالایی برای وقوع طیف وسیعی از حرکات دامنه‌ای را داراست و این پدیده سالیانه خسارات اقتصادی و جانی فراوانی به کشور وارد می‌سازد.

به عنوان نمونه زمین­ لغزش­های ناشی از زمین‌لرزه 31 خرداد 1369 منجیل رودبار، موجب مدفون شدن سه روستای فتلک، فیشم و باکلور با تمامی ساکنان آنها در زیر توده‌های عظیم سنگ و خاک شدند. در اثر بارندگی فروردین 1377 روستای آبیکار لبد علیا از توابع شهرستان کوهرنگ به همراه ۵۲ نفر از مردم روستا در زیر توده ­های لغزشی منشاء گرفته از دامنه روبروی روستا مدفون گردید و تنها ۱۳ نفر که زمان وقوع زمین­ لغزش خارج از روستا بودند زنده ماندند (سایت خبری الف).

به عنوان نمونه­ های جدیدتر، زمین­ لغزش­های ناشی از زمین‌لرزه آبان 1396 سرپل­ ذهاب و نیز زمین ­لغزش­های ناشی از بارندگی‌های اسفند 1397 و فروردین 1398 در استان­های مختلف کشور قابل ذکرند که سبب خسارات مالی و جانی فراوان گردیدند.

وقوع هزاران زمین­ لغزش در استان‌های مختلف شامل استان­های لرستان، گلستان، سمنان، خراسان شمالی، کرمانشاه، گیلان و مازندران، البرز، قزوین در اثر بارندگی­ های فروردین 1398 حاکی از گستردگی مواجهه با این مخاطره در کشور است. خسارات وارده به 300 منزل روستایی حسین‌آباد کالپوش در استان سمنان (گزارش مطالعات پایدارسازی روستای حسین آباد کالپوش در برابر زمین لغزش، پژوهشگاه 1398) و وقوع بیش از 1400 زمین ­لغزش، تنها در استان لرستان همراه با خسارات اقتصادی فراوان و تهدید گسترده مناطق مسکونی روستایی نمونه­ هایی از موارد رویداده برای سکونتگاه ها در اثر این بارندگی­ ها هستند.   

یکی از مهمترین اثرات تخریبی زمین­ لغزش­ها در ارتباط با شریان‌های حیاتی است از جمله خسارات به راه­ها و مسیرهای خط لوله­‌های نفت و گاز می­ باشد. چنانچه در اثر بارندگی­ های فروردین 1398 در منطقه طالقان رخداد زمین­ لغزش موجب ترکیدگی و آتش سوزی در خط لوله انتقال گاز به طالقان از توابع استان البرز گردید، همچنین خسارات ناشی از زمین­ لغزش به راه­ها می­توان به لغزش در فاز 4 آزاد راه تهران شمال در اسفند ماه 1398 اشاره نمود (سایت خبرگزاری تسنیم) که موجب بسته شدن آزادراه برای چندین روز و ایجاد بار ترافیکی بسیار در نزدیکی تعطیلات نوروزی در منطقه گردید.

به همین دلیل شناخت دقیق مناطق زمین‌لغزشی قدیمی و نیز شناسایی مناطق دارای خطر بالای وقوع زمین‌لغزش می‌تواند کمک شایانی در کاهش هزینه‌های ناشی از وقوع این پدیده در صورت توجه به مطالعات انجام شده نماید.

در این راستا گروه مخاطرات زمین‌شناختی و ژئوتکنیکی، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله از ابتدای تاسیس تاکنون یکی از اهداف خود را در شناسایی و تهیه نقشه‌های خطر زمین‌لغزش برای مناطق متخلف معطوف نموده است.

امید می‌رود تا قبل از اجرای طرح‌های مهم عمرانی، اقتصادی و زیرساختی، مدیران اجرایی و دولتمردان در خصوص اهمیت مطالعات و شناخت وضعیت منطقه‌ای نسبت به مخاطرات محیطی از جمله ناپایدارهای دامنه‌ای، به عنوان یک اصل ضروری در پیشگیری و مدیریت بحران توجه نمایند.